Een gemiddeld gezin dat in september een energiecontract afsloot, betaalt per jaar tot 400 euro meer dan voor een contract dat afgelopen april zou zijn afgesloten. Een gigantische stijging dus. In de winter kan dit verschil zelfs verder oplopen tot 800 euro, vertelt energie-expert Tomas Bleker van Pricewise. Het zijn enorme bedragen.

Maar hoe is je energierekening eigenlijk opgebouwd? Allereerst betaal je natuurlijk voor je verbruik: het aantal kubieke meters gas (m3) en het aantal kilowattuur elektriciteit (kWh). Samen worden die ook wel de leveringskosten genoemd. Daarbovenop rekent je leverancier zogenoemde netbeheerkosten – die zijn voor iedereen even hoog, en hier kun je dus niet op besparen.

Vervolgens wordt er door de overheid belasting geheven. Die bestaat uit energiebelasting en ODE (Opslag Duurzame Energie- en Klimaattransitie), en over die twee bedragen betaal je nog een bedrag aan btw, ter hoogte van 21 procent.

Bijna de helft belasting

Een rekenvoorbeeld van Pricewise, voor een gezin van vier personen met een gemiddeld verbruik: 3.500 kWh stroom en 1.500 m3 gas. De energierekening komt hiermee op 2.641,56 euro. Daarvan gaat 834,56 euro op aan energie, dat is 32,2 procent van het totaalbedrag. Netbeheerkosten, die ongeacht het verbruik altijd even hoog zijn, bedragen 478,86 euro – dus 18,1 procent van het totaal. Zo blijft er een bedrag van 1.313,42 euro over: 49,7 procent van de hele rekening gaat naar energiebelasting, ODE en btw.

Twee andere scenario's die de vergelijker voor ons berekende: een samenwonend stel en een alleenwonende persoon. Het koppel betaalt 1.607,19 euro voor een jaar, waarvan 48,7 procent belasting. De alleenstaande betaalt 1.214,73 euro, waarvan 48 procent bestaat uit belastingen.

'Stimuleren om te besparen'

We moeten van het gas af, en we moeten minder energie verbruiken, zodat de klimaatdoelen worden gehaald. Hoe bereik je zoiets? Als overheid kun je verbruik gaan ontmoedigen, en een handige oplossing hiervoor is het verhogen van de prijzen. Als energie duur is, denk je immers wel drie keer na voordat je in al je kamers de verwarming op 21 graden zet. Precies met die logica zijn de belastingen over energie in Nederland bepaald.

Klinkt logisch, maar wat voor effect heeft dit? Want wat als je weinig geld hebt, en in een tochtige huurwoning woont die energie vreet? Verbouwen is dan niet aan jou, maar aan de verhuurder. En om het warm te hebben, moet je wel compenseren voor de warmte die door de kieren weg lekt. Als je de verwarming niet hoog zet, heb je het simpelweg koud.

Energiearmoede is realiteit

TNO publiceerde onlangs een rapport over energiearmoede. Wat blijkt: 550.000 mensen in Nederland kampen hiermee, wat in de praktijk betekent dat zij de verwarming uitzetten, of zo laag zetten dat het koud is in huis, minder vaak warm eten om gas te besparen, of de rekening met moeite kunnen betalen. Dit onderzoek werd overigens gedaan met cijfers uit 2019, toen de energieprijzen nog een stuk lager waren.

De onafhankelijke onderzoeksorganisatie stipt in het rapport aan dat 3,8 miljoen huishoudens in Nederland potentieel ook in de problemen kunnen komen. Mensen '... met een woning van van relatief lage energetische kwaliteit die ze niet zelfstandig kunnen verduurzamen'. Dat kunnen huurders zijn, die afhankelijk zijn van een verhuurder, maar ook woningeigenaren die te weinig geld hebben om hun huis flink te verduurzamen. Kortom: mensen die vastzitten als het gaat om hun energieverbruik, en dus hard worden geraakt door prijsstijgingen en hoge belastingen.

Overheid: 'Grootste verbruiker betaalt' ...

Mensen met een slecht geïsoleerd huis verbruiken meer dan zij die een duurzame woning hebben, maar wie verbruikt er in Nederland eigenlijk het meest? Het CLO (compendium voor de leefomgeving) berekende dat in 2019 huishoudens 13 procent van alle energie verbruikten. Best veel, behalve als je het vergelijkt met de industrie. Die sector was namelijk goed voor bijna 42 procent van al het verbruik.

De overheid stelt dat de grootste verbruikers onder burgers het meeste betalen. Zij worden immers gestimuleerd om minder gas te verbruiken, door een hogere prijs. Betalen grootverbruikers uit de industrie dan nog meer? Nee, de belasting wordt zelfs lager naarmate er meer wordt verbruikt.

... Maar voor industrie daalt belasting met hoger verbruik

Zo rekent de fiscus zo'n 0,35 euro per eenheid voor de eerste 170.000 m3 aardgas, terwijl het verbruik daarboven (tot en met 1 miljoen m3) maar een zesde daarvan kost – zo'n 0,06 euro. Treden erboven kosten nog minder.

Bij elektriciteit geldt net zoiets. De eerste 10.000 kWh kost per eenheid 0,09 euro, van 10.001 t/m 50.000 kWh wordt 0,05 euro gerekend. Zakelijke gebruikers met meer dan 10 miljoen kWh aan verbruik betalen zelfs maar 0,00056 euro per eenheid.

'Bedrijven moeten net als burgers gestimuleerd worden verbruik te minderen'

Joyce Donat van de Consumentenbond stelt dat de industrie zo geen enkele prikkel krijgt om het verbruik aan te pakken, terwijl die prikkel wel voor de burger geldt. Dat moet anders, vindt zij. 'De verdeling van de energieprijzen en -belasting moet anders, de echte vervuiler moet gaan betalen.'

Tegemoetkomingen voor de burger

Er is overigens wel een 'vermindering energiebelasting', om burgers in hun energiekosten tegemoet te komen. Energie is een basisbehoefte, en daarom krijgt iedereen in Nederland een korting op de belasting. In 2021 gaat het om 558,56 euro, en dat bedrag is voor iedereen hetzelfde.

Ook is er onlangs 375 miljoen euro uitgetrokken om voor de hoge energielasten te compenseren. Ook dat bedrag wordt waarschijnlijk gelijk verdeeld over iedereen.

'Hulp voor mensen met energiearmoede blijft uit'

Er is kritiek op deze vorm van tegemoetkomen. 'Het is een pleister op een wond. Het is natuurlijk fijn dat er iets wordt gedaan, maar iedereen krijgt hetzelfde, dus ook mensen die het niet nodig hebben', zegt Donat.

Mensen met voldoende geld om hun huis te verbouwen en van het gas af te gaan, besparen uiteindelijk op energie en hebben dus lagere lasten. Zij krijgen daarbij ook nog de korting op hun energiebelasting. Dat is maar een klein bedrag, juist omdat het verdeeld wordt over alle huishoudens in Nederland.

'Het zijn maar vijf tientjes op een rekening van honderden euro's', vervolgt de Consumentenbond-woordvoerder. 'Je wilt juist dat mensen met energiearmoede meer krijgen. Veel mensen wonen in slechte huizen, en zij stoken voor de buitenlucht. Zij moeten structureel geholpen worden, met verduurzaming en met een lagere belasting.'

'De belasting moet op de schop, tijd voor maatwerk'

Mensen stimuleren te verduurzamen kan een goed idee zijn, maar niet de mensen die niet kúnnen verduurzamen. Een energiebelasting die voor iedereen hetzelfde is, is volgens Tomas Bleker van Pricewise dan ook niet logisch. 'Je ziet nu dat als én de belastingen stijgen én de prijzen zo enorm stijgen dat het wel heel moeilijk wordt voor mensen. De prijzen komen tot stand op de markt, daar kun je moeilijk op ingrijpen. Maar aan belasting kan de overheid iets doen.'

Dat moet ook volgens Joyce Donat van de Consumentenbond gebeuren. 'Als je met belasting mensen wil stimuleren, moet er maatwerk komen.' Niet één tarief voor iedereen dus.

Daarnaast pleit Donat voor beleid om de slechtst geïsoleerde woningen in Nederland als eerste te verduurzamen. Het rechttrekken van de scheve verdeling tussen de energiebelasting voor burgers en industrie kan daar ook bij helpen: 'Het geld dat nodig is om te verduurzamen, zou je kunnen halen uit de belasting die je rekent voor de industrie.'

Wat je nú kunt doen: tijdelijk variabel tarief of jaarcontract?

Beleidsaanpassingen duren natuurlijk even. Wat als je nu met een hoge energierekening wordt geconfronteerd? Wat kun je nu bijvoorbeeld het beste doen als je energiecontract bijna afloopt?

Het is een optie om een risico te nemen, door tijdelijk een variabel tarief te betalen. Dan wacht je tot de prijzen gaan dalen, en sluit je dan pas weer een contract af. Met een beetje geluk dalen de prijzen over een paar maanden, en zet je je tarief op dat moment voor een jaar of langer vast op dat lagere bedrag.

Energie-expert Bleker adviseert echter om toch ook nu een jaarcontract af te sluiten. 'Dat lijkt wat tegenstrijdig, omdat de prijzen zo hoog zijn. Maar door het nu voor één jaar vast te leggen, voorkom je dat het nog honderden euro's duurder wordt.' Er zijn immers veel variabelen die invloed hebben op de prijzen, en het is niet te voorspellen wat die gaan doen. Als ze verder stijgen, heb je misschien straks spijt van het afwachten.

Donat van de Consumentenbond raadt een jaarcontract niet aan, omdat het vastzetten voor zo'n korte periode erg duur is. De bond adviseert eerder om een contract voor drie jaar te kiezen, waarbij lagere tarieven gelden dan bij een jaarcontract omdat het de energieleverancier immers meer zekerheid geeft. Mochten de tarieven tussendoor ineens toch stukken lager worden, dan kun je altijd nog overstappen en een overstapboete voor lief nemen. December afwachten voor de tarieven die vanaf januari gelden is ook verstandig, aldus de bond. Die bedragen kunnen mogelijk toch lager uitvallen dan de huidige tarieven.