'Ik ben vast niet de enige die hier last van heeft gehad. Het heeft nogal een impact op mijn leven gehad, en op dat van mijn echtgenoot uiteraard. Weten jullie misschien of er iets bekend is?' 

Haar vraag wordt het startpunt van een zoektocht.

Nederlanders behoren tot het langste volk ter wereld. Inmiddels vinden we dit heel normaal maar dit is lang anders geweest. We gaan terug in de tijd. In de jaren '60 gaat de Australische kinderarts Dr. Wettenhall experimenteren met het hormoon DES dat tien jaar later in opspraak zal komen.

Maar op dat moment, in de jaren '60, lijkt het voor kinderartsen in Australië een geschikte behandeling voor meisjes die lang dreigen te worden. Er is namelijk, zo schrijft Dr. Wettenhall in 1975, 'concern about tall stature'. Wiens 'concern'? Het maatschappelijke idee lijkt te zijn: lange meisjes vinden minder snel een man. Vrouwen horen niet boven een man uit te torenen.

Groeischijven sluiten sneller door behandeling

Het is een andere tijd, voor de feministische golf. En dus wordt er een medische behandeling bedacht voor gezonde jonge meisjes. De vrouwelijke synthetische hormonen zorgen in hoge doseringen ervoor de groeischijven sneller sluiten, versneld in de puberteit komen en sneller zijn uitgegroeid. 450 meisjes doen mee aan de studie van Dr. Wettenhall. De meisjes in de studie slikken ruim twee jaar hoge doseringen synthetische vrouwelijke hormonen. De resultaten worden gepubliceerd in 1975. De conclusie; er wordt 3,5 cm 'gewonnen' maar voorzichtigheid is geboden. Er moet rekening worden gehouden met mogelijke bijwerkingen.

De Nederlandse Annelies Blok gaat eind jaren '60 begin jaren '70 met haar ouders mee naar een arts in Amsterdam. Alle vrouwen in haar familie zijn lang en die hebben daar grote moeite mee. 'Mijn ouders hadden het beste met mij voor. Het was een andere tijd. Je doet wat je ouders zeggen. Ik was een kind, ik had eigenlijk geen keuze.' Ze slikt de pillen die ze herinnert als 'Stilbestrol'. Maandenlang, hoelang weet dat weet ze niet meer precies. De puberteit is lastig, ze heeft bloedingen in drie van de vier weken per maand. Mentaal is het zwaar. Ze voelt zich eenzaam.

Dosering hormonen véél hoger dan in anticonceptiepil

Type en merk vrouwelijke hormonen die in Nederland zijn voorgeschreven, blijkt lastig te achterhalen. Annelies heeft - net als de Australische meisjes - Stilbestrol geslikt maar de meeste vrouwen die in Nederland zijn behandeld zijn behandeld met ethinylestradiol, een ander vrouwelijk synthetisch hormoon dat we bijvoorbeeld ook terugvinden in de anticonceptiepil. De dosering voor de indicatie 'constitutioneel lange gestalte' is echter veel hoger dan in de anticonceptiepil. De dosering van 200 microgram per dag, die hoeveelheid staat gelijk aan bijna 7 anticonceptiepillen per dag of één morningafterpil per dag. De jonge meisjes slikken weken, maanden of jaren de pillen. Dagelijks.

We doen een oproep om in contact te komen met vrouwen die hormonen hebben geslikt op jonge leeftijd om maar niet lang te worden. 64 vrouwen reageren. De vrouwen zijn behandeld in de periode van 1970 tot 2011. De jongste vrouw is nu 22 jaar en de oudste is 63 jaar. We vragen hen naar de bijwerkingen en ervaringen. Sommige vrouwen melden verminderde vruchtbaarheid. IVF-behandelingen, lange trajecten met verschillende miskramen. Anderen zijn nog jong en nog niet met kinderen bezig of hebben geen kinderwens. Weer andere vrouwen melden geen klachten op het gebied van vruchtbaarheid. Sommigen hebben wel andere klachten, zoals specifieke vormen van kanker waarbij ze zich afvragen: kan dit met de hormoonbehandeling te maken hebben gehad?

Depressies, vreetbuien en gedragsproblemen

Annelies Blok krijgt in 1999 baarmoederkanker. 'Ik had het gevoel dat dit wel eens met de hormonen te maken kon hebben die ik als jong meisje geslikt had. Maar waar te beginnen? Mijn arts van destijds had het dossier niet meer. Er was weinig interesse om dit verder uit te zoeken.' Ze doet een oproep in de Margriet om in contact te komen met andere vrouwen. Sommige vrouwen weten niet meer precies wat ze geslikt hebben, het is al lang geleden voor ze. Ze zijn volwassen geworden en willen het hele hoofdstuk vaak achter zich laten.

Via een zoektocht komt Annelies in contact met de Australische Janet Cregan-Wood. Janet is in de jaren '60 één van de meisjes uit het onderzoek van Dr. Wettenhall in Australië. Haar moeder die met haar meegaat naar de arts - krijgt te horen dat er nauwelijks bijwerkingen zijn, hooguit wat gewichtstoename. Ze krijgt een hoge dosis geslachtshormonen voorgeschreven op 11 en 12 jarige leeftijd. 'Ineens krijg je als jong meisje een libido, mijn lichaam veranderde snel van een meisje in een vrouw'.  Ze krijgt last van zware depressies, vreetbuien en gedragsproblemen waarvoor ze onder psychiatrische behandeling komt te staan. Maar wat haar jaren nog bijblijft: ze kreeg een medische behandeling terwijl er niets mis met haar was. Ze voelde zich niet geaccepteerd, was blijkbaar niet 'normaal' omdat ze deze medische behandeling kreeg aangeboden. 'Dit gevoel blijft, het zit geëtst in wie je bent.'

Janet krijgt na vijf miskramen twee kinderen

Na vijf miskramen krijgt Janet uiteindelijk twee kinderen. 'Ik was 'een van de gelukkigen', zegt ze. Lange vrouwen herkennen elkaar snel en ze beginnen ervaringen uit te wisselen. Het valt op dat veel vrouwen kampen met vruchtbaarheidsproblemen. Ze wisselen verhalen uit en komen geregeld bij elkaar. Ze willen antwoorden. Van hun artsen, van hun overheid. De vruchtbaarheidsproblemen, de hormoonbehandelingen, dit kan toch geen toeval zijn? Janet richt in 1997 Tall Girls inc. op. De vrouwen krijgen behoorlijk wat media aandacht in Australië en krijgen eindelijk voor elkaar waarvoor ze strijden: er wordt onderzoek gedaan. De conclusie: hoge dosis hormoonbehandeling wordt in verband gebracht met verminderde vruchtbaarheid op latere leeftijd. De resultaten worden in oktober 2004 gepubliceerd in The Lancet.

De documentaire over Tall Girls Inc is hier terug te zien.

Lancetstudie maakt geen onderscheid tussen DES en ethinylestradiol (EE)

In de Lancetstudie wordt er geen onderscheid gemaakt tussen DES en ethinylestradiol (EE) voor het effect op de vruchtbaarheid. Prof.dr. Alison Venn: 'We zagen duidelijk bewijs dat de vruchtbaarheid bij de vrouwen die met hormonen behandeld waren, lager en anders was.' Daarbij zagen de onderzoekers verminderde fertiliteit bij zowel vrouwen die met DES waren behandeld als met de vrouwen die met EE waren behandeld.

De studie van Alison Venn is niet de eerste studie die onderzoek doet naar de gevolgen voor de fertiliteit. 
 
In Nederland houdt een aantal kinderendocrinologen zich hiermee bezig. Veel namen komen telkens weer terug, het is een subspecialisatie, een handjevol kinderartsen doet hier onderzoek naar. Om de hormonen voorgeschreven te krijgen, moet je ook worden doorverwezen naar de specialist in een ziekenhuis, vaak academisch. In 1995 schrijven Nederlandse onderzoekers: 'subfertiliteit kan niet genegeerd kan worden' ook al zijn de resultaten 'lastig' te duiden.

Drie jaar later, in 1998, wordt er weer onderzoek gedaan. Er wordt gekeken naar mogelijke langetermijneffecten maar 'definitieve conclusies kunnen niet worden getrokken'.

Studie is aanleiding voor Nederlands onderzoek

De Australische studie van Alison Venn is duidelijk in de conclusie. Kenden de Nederlandse onderzoekers deze studie dan niet? Jawel, zegt Emile Hendriks, op dat moment, in 2004, nog medisch student als de studie van Alison Venn in de Lancet verschijnt. Sterker nog, het is voor Hendriks de aanleiding om in 2005 een Nederlands onderzoek hiernaar op te zetten.  

Toch pleiten in 2005 Nederlandse kinderartsen in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (NTVG) dat groeibeperkende behandeling overwogen kan worden met hoge doseringen geslachtshormonen als meisjes als er een eindlengte voorspeld wordt van 185 cm bij meisjes en meer dan 205 cm voor jongens. Ze verwijzen hierbij naar het Nederlandse onderzoek uit 1998 wanneer ze hier schrijven: 'Een follow-up onderzoek van 10 jaar toonde geen invloed op fertiliteit en het ontstaan van maligniteit.'

Exacte aantallen over behandelde vrouwen lastig te achterhalen

Via de Australische Janet komen we in contact met Chris Cosgrove and Susan Cohen, auteurs van het boek: Normal at Any Cost: Tall Girls, Short Boys. Chris laat weten dat er ook in de VS duizenden vrouwen met hoge dosis synthetische geslachtshormonen zijn behandeld om lengtegroei te beperken. Hoeveel vrouwen er in de VS zijn behandeld, is niet duidelijk. Chris laat weten dat de meeste vrouwen met DES zijn behandeld en in mindere mate ethinylestradiol (EE), beginnend in de jaren '40 en '50. Exacte cijfers zijn lastig te achterhalen.

Cijfers van SFK

Hier lopen we zelf ook tegenaan. De Stichting Farmaceutische Kengetallen kan niet de indicatie achterhalen van een recept dat werd voorgeschreven. We vragen naar de hoeveelheid hormonen in combinatie met de leeftijd. Dat lukt wel. Ze melden dat in 1 jaar in het jaar 2010: ethinylestradiol 0,01 – 0,05 mg ruim 700 keer afgeleverd door Nederlandse openbare apotheken. 'Wij schatten in dat dit gebruikt werd door ongeveer 500 meisjes.'

'In 2015 daalde het aantal verstrekkingen naar bijna 150, waarbij wij inschatten dat er ruim 100 meisjes zijn die dit middel kregen.  De verstrekkingen zijn hierbij geteld bij meisjes tussen de 9 en 14.' (bron: SFK op verzoek van Radar)

Dit lijkt zich lastig te verhouden tot de schatting die gedaan wordt door Dr. Emile Hendriks en zijn co-promotor Prof.dr. Drop dat er tussen 1968 en 1999 tussen de 1500 en 2000 meisjes zouden zijn behandeld.

Om welk merk en welke fabrikant gaat het?

Maar om welk merk gaat het, welke fabrikant brengt dit product op de markt? We vragen informatie op bij het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen. De naam 'Lynoral' komt naar voren. Lynoral is sinds 1990 geregistreerd voor de 'behandeling van uitgezaaide (gemetastaseerde) borstkanker'. In de productinformatie van Lynoral staat: 'in hoge doseringen en langdurige behandeling kunnen psychische bijwerkingen optreden'. en: 'voorzichtigheid is geboden met de toepassing bij adolescenten'. En: 'Tot nu toe is niet bewezen dat ethinylestradlol teratogene [misvormingen bij het ongeboren kind'] heeft.

Lees meer over de productinformatie van Lynoral.

Lynoral off-label gebruiktvoor lengtegroei bij 'constitutioneel lange meisjes'

In 2001 besluit de firma Organon in Oss het product van de markt te halen. Pas dan blijkt dat Lynoral ook off-label gebruikt wordt door kinderendocrinologen voor lengtegroei bij 'constitutioneel lange meisjes'.  Omdat het middel - volgens het CBG - lastig te bereiden valt door apothekers, komt het in 2002 opnieuw op de markt voor de indicatie waarvoor het daarvoor off label ook werd voorgeschreven: constitutioneel lange gestalte.

Van 2002 tot 2012 staat in de productkenmerken van Lynoral: 'lange termijn effecten op reproductieve functie nog onbekend.'
 
In 2015 is hetzelfde middel verkrijgbaar onder de naam Acelyn.
 
In 2012 promoveert de Nederlandse kinderarts Emile Hendriks op dit onderwerp. Het onderwerp kreeg behoorlijk wat landelijke aandacht. Nadien zijn de richtlijnen aangepast en worden, aldus Hendriks zelf, nauwelijks nog hormonen voor groeiremming voorgeschreven.

Na 2012 wordt de bijsluiter van Lynoral aangepast: 'Het gebruik van Lynoral heeft mogelijk een effect op de vruchtbaarheid. Dit betekent dat er een hoger risico zou kunnen zijn dat u niet of moeilijker zwanger kunt raken. Bespreek dit met uw arts voordat u begint met de behandeling met Lynoral.'

Heb jij hier ook ervaring mee?

Laat het ons weten: Ervaring met groeiremmers?