Hoe herken je nep-coronanieuws? En wanneer kun je iets wél vertrouwen?
In de huidige coronacrisis wil iedereen op de hoogte zijn van de meest recente ontwikkelingen. De berichtgeving volgt zich in rap tempo op en mensen zijn er als de kippen bij om die berichten weer door te sturen. Maar of het gaat om juiste informatie, blijkt niet vanzelfsprekend.
Cocaïne werkt tegen corona, Bill Gates heeft het virus de wereld in geholpen en door je adem in te houden kun je controleren of je besmet bent. Een kleine greep uit de feitelijk onjuiste nieuwsberichten die afgelopen tijd op het internet zijn verschenen. Hoe komt het dat er zoveel onjuiste coronaberichten rondgaan?
'Aan de ene kant is iedereen op zoek naar informatie. Mensen zijn bang, boos, bezorgd en op zoek naar behulpzame informatie, om die vervolgens ook te delen met het hele netwerk. En aan de andere kant zijn er mensen die misbruik maken van deze behoefte' vertelt Peter Burger, wetenschappelijk onderzoeker naar nepnieuws aan de Universiteit Leiden.
Geruchten en desinformatie
'Altijd bij groot nieuws, zoals aanslagen en rampen, is er veel nieuws. En daar horen ook altijd geruchten bij', zegt Burger. Mensen vertellen aan anderen dat ze gehoord hebben dat de overheid een lockdown gaat aankondigen, dat citroensap helpt je keel te ontsmetten en dat je het virus kunt krijgen via benzinepompen. Allemaal informatie die gebaseerd is op niets meer dan 'van horen zeggen'. Toch worden de geruchten massaal gedeeld via WhatsApp en sociale media.
Naast de geruchten is er volgens Burger ook altijd veel desinformatie, simpelweg informatie die gewoon onjuist is. 'Deze twee fenomenen zie je nu gigantisch veel langskomen, omdat we middenin het grootste nieuws van de afgelopen tientallen jaren zitten', zegt hij.
Vooral de enorme hoeveelheid aan nepnieuws, is wat de coronacrisis qua berichtgeving uniek maakt. 'En al die vervalste screenshots zijn ook relatief nieuw.' Hij vertelt over een vervalst bericht van de politie, waarin werd opgeroepen om rond een bepaalde tijd binnen te blijven. Dan zou de luchtmacht namelijk in helikopters met verdelgingsmiddel 'ons land gaan desinfecteren'. De politie heeft dit zelf moeten weerleggen, omdat het massaal werd gedeeld.
'Zieke grappen' worden massaal gedeeld
Waar komen deze onzinberichten vandaan? 'Soms gaat het om oplichters, of mensen die gewoon bezig zijn met zieke grappen. Een soort belletje trekken maar dan een stuk erger', legt Burger uit.
Dat de berichten ontstaan is problematisch, maar de kern van het gevaar zit hem in het feit dat ze zo massaal gedeeld en doorgestuurd worden. 'Wanneer mensen geëmotioneerd raken door een bericht, drukken ze vaak veel te snel op de deelknop. En dan heeft het bericht zo weer een heleboel anderen bereikt.'
Dit heeft volgens Burger niet te maken met domheid of naïviteit. 'Mensen hebben uit zichzelf de behoefte om anderen in te lichten, te helpen, waarschuwen of goede raad te geven. Of om te vragen of iets betrouwbaar is. Het komt in ieder geval meestal voort uit goede bedoelingen'.
Zo'n bericht wekt dus emotie op, wat ervoor zorgt dat mensen berichten snel doorsturen. Maar wat kun je dan zelf doen, om nepnieuws te herkennen en niet achteloos door te sturen?
Vier stappen van een nieuwscheck
'Op basis van alleen een nieuwsbericht, screenshot of WhatsAppje is het lastig om te zien of de informatie juist is. Er is ontzettend veel nieuws, van alle kanten en door allerlei experts, dus het is voor een leek moeilijk te onderscheiden wanneer iets wel of niet klopt', zegt Burger. Maar wat je wel kunt doen, is een paar simpele checks uitvoeren waarmee je zo de waarheid boven tafel krijgt.
Peter Burger hanteert hiervoor de zogenaamde HALT-methode, gebaseerd op een theorie van de Amerikaanse mediawijsheidexpert Mike Caulfield (bij hem heet het SIFT).
Stap 1: Ho!
Krijg je een bericht doorgestuurd en merk je dat dit wat met je doet? Neem dan even pauze en stuur het bericht niet gelijk door. 'Als je je wil wapenen tegen nepnieuws, is deze stap gelijk al heel effectief', zegt Burger. Door even te wachten, nemen je emoties wat af, en kun je verder met het checken van een bericht.
Stap 2: Analyseer de bron
'Kijk of er een bron bij het bericht staat. En of die bron deskundig is op het gebied waar het bericht over gaat. Kijk ook of de bron benaderbaar is en zich niet verstopt achter een anoniem account', legt Burger uit.
Als je een WhatsAppje zonder enige bron of context toegestuurd krijgt, is de kans vrij groot dat het onzin is. 'Je kunt het ook nog simpeler maken voor jezelf en zeggen: alles wat ik krijg zonder een bron, stuur ik niet door', zegt Burger.
Stap 3: Lokaliseer betere berichtgeving
Vertrouw je het bericht niet? Zoek dan even of je het bericht ook bij andere nieuwsbronnen, of zelfs bij de originele bron kunt vinden. Als het bijvoorbeeld ook door de NOS wordt gebracht, maakt dat de berichtgeving al betrouwbaarder. 'Al maakt ook de NOS weleens een foutje', benadrukt Burger.
Als je een screenshot ziet van bijvoorbeeld een bericht van de politie of het RIVM, moet je gewoon even checken of dat bericht ook écht op de site van desbetreffende organisatie te vinden is. 'Het is eigenlijk al verdacht als er alleen een screenshot is en geen link.'
En hetzelfde geldt wanneer je een WhatsApp-bericht krijgt doorgestuurd. Zoek gewoon even op een paar kernwoorden en check of het bericht ergens is gepubliceerd. Vind je geen andere bronnen die dit bericht delen, dan betekent dat doorgaans niet veel goeds.
Stap 4: Traceer originele context
De context van een bericht, video of afbeelding is heel belangrijk. Misschien heb je wel een filmpje gezien van een Aldi waar mensen elkaar voor de ingang aanvielen: in tijden van de coronacrisis wekt dit de suggestie dat die mensen elkaar van boodschappen aan het beroven waren. Niets blijkt echter minder waar, want het filmpje is van een hele tijd geleden en heeft niets met het coronavirus te maken.
Kijk dus goed of je er een datum bij ziet staan. Of dat je kunt achterhalen of desbetreffend bericht al eerder ergens anders is gedeeld. Je kunt ook op een afbeelding zoeken, om te checken waar die afbeelding allemaal online heeft gestaan.
Radar heeft een rubriek waarin feiten en fabels over het coronavirus van elkaar worden gescheiden. Kunnen huisdieren het virus verspreiden? Werkt vitamine C tegen een besmetting? En wat moet je doen als je als reiziger bent gestrand in het buitenland? Fons Hendriks geeft in een aantal video's antwoord op je vragen. Kijk ze terug via onderstaande link.