Tien jaar is er onderhandeld over het nieuwe pensioenakkoord. Maar ook in het nieuwe pensioenakkoord zijn er nog steeds hete hangijzers zoals de structureel lage rente, die de pensioenfondsen in problemen brengt. Ook moet er nog geregeld worden hoe ruim één miljoen zzp'ers kunnen gaan deelnemen aan een pensioenregeling. 

Een ander probleem is dat er waarschijnlijk zestig miljard euro compensatie nodig is voor het afschaffen van de doorsneepremie. De doorsneepremie houdt in dat iedere deelnemer dezelfde premie in procenten betaalt, ongeacht je leeftijd. Hierdoor betalen jongeren te veel premie en ouderen te weinig. Door het afschaffen hebben met name werknemers tussen de 35 en 55 jaar in het verleden teveel pensioenpremie betaald en dat moet worden rechtgebreid in het nieuwe pensioenakkoord.

Wat zijn het omslag- en kapitaalgedekte stelsel?

Martin ten Cate is econoom en werkte dertig jaar in de financiële sector. Hij verdiepte zich in ons pensioen en schreef het boek: 'Waar blijft mijn pensioen?' Hij vraagt zich af waarom de overheid, de sociale partners en de pensioenfondsen de afgelopen tien jaar niet gekeken hebben naar de manier waarop ons pensioenstelsel wordt gefinancierd. Is het huidige kapitaaldekkingsstelsel nog wel goed voor ons pensioen?

In een kapitaalgedekt systeem wordt de betaalde pensioenpremie meteen belegd. Je bent hierdoor afhankelijk van de rente en de beleggingswinsten op de financiële markten. De laatste jaren staat de rente heel laag en daardoor is pensioensparen duur. Waarom houden we vast aan dit stelsel als er ook een alternatief is: het omslagstelsel? 

In het omslagstelsel worden de pensioenpremies die worden betaald meteen gebruikt om de pensioenuitkeringen te betalen. Er wordt dus niet eerst mee belegd. Hierdoor heb je minder last van een lage rente en tegenvallende beleggingsresultaten. Onze AOW wordt ook gefinancierd op basis van het omslagstelsel. In andere EU-landen zoals België, Frankrijk, Spanje en Portugal worden de pensioenen via het omslagstelsel betaald.

Alternatief pensioenplan

In zijn boek legt Ten Cate uit wat zijn alternatieve pensioenplan is. Iedere belastingplichtige voor de inkomstenbelasting doet vanaf 23 jaar mee. Dus ook zzp'ers. 

De deelnamegraad aan dit pensioen is 100 procent. Iedereen bouwt aanvullend pensioen op boven een bepaalde inkomensdrempel (de AOW-franchise en tot een maximaal inkomen van 107.593 euro). Iedere werknemer moet 2,8 jaar werken voor het recht op 1 jaar pensioen. Je bouwt maximaal zeventig procent van het gemiddelde loon op indien je alle jaren werkt en premie betaalt. De pensioenpremie is vijfentwintig procent, dat betaal je nu ongeveer ook aan je pensioen. De pensioendatum hangt af van hoe oud we in Nederland worden. Als we allemaal honderd worden, gaan we later met pensioen dan wanneer iedereen op zijn tachtigste overlijdt.

Pensioen volgt nationaal inkomen

Een pensioen via het omslagstelsel is welvaartsvast en volgt het nationale inkomen. Het nationale inkomen is wat alle werknemers in Nederland samen in één jaar verdienen. 

Stel: Nederland heeft negen miljoen werkenden, die samen negen miljoen broden per jaar produceren (=nationale inkomen). Jouw bijdrage is in je hele loopbaan gemiddeld één brood per jaar. Dan krijg je als je met pensioen gaat zeventig procent van het brood. Als er na je pensionering meer broden worden geproduceerd, bijvoorbeeld achttien miljoen: dan heb je recht op één deel op negen miljoen, en daar zeventig procent van. Dus zeventig procent van twee broden, dat is bijna anderhalf brood (1,4 brood). Je pensioen stijgt dus mee met de welvaart in Nederland. Op deze manier wordt je pensioen dus geïndexeerd: het stijgt mee met de prijzen.

Vergrijzing is een risico

Volgens Ten Cate ben je door dit omslagstelsel niet afhankelijk van de rente en ook niet van de beleggingswinsten. Alleen is een sterke vergrijzing een risico voor het omslagstelsel, omdat er dan onvoldoende werkenden zijn om alle pensioenpremies voor gepensioneerden te betalen. 

Dit probleem speelt tussen 2030 en 2055, dan zijn er meer gepensioneerden dan werkenden. Maar gelukkig hebben we de afgelopen jaren een enorme pensioenpot bij elkaar gespaard. In 2019 was de waarde zo'n 1750 miljard euro. Dus als we in die 25 jaar geld te kort komen - zo'n 130 miljard euro - dan halen we dat bedrag uit de pot. Dan blijft er nog genoeg geld over. 

1742 miljard euro in onze pensioenpot

Ten Cate zegt: 'We sparen gewoon te veel. We hebben nu eenmaal een waanzinnig grote pensioenpot. En daar kun je dat geld dan wel uithalen, want er is echt genoeg geld. Probleem is niet dat we te weinig geld hebben, maar het probleem is meer dat we te veel hebben.' 

Ten Cate rekent het voor. In 2019 was de totale waarde van onze pensioenpot maar liefst 1742 miljard euro. In 2019 is er 36,5 miljard aan pensioenpremies betaald en de opbrengst aan beleggingen met de pensioenpot is 31,4 miljard euro. Dus de totale inkomsten zijn 67,9 miljard euro. Hieruit wordt betaald: 31,8 miljard euro aan pensioenuitkeringen en er gaatt maar liefst 8,9 miljard euro op aan het beheer van de pensioenfondsen en beleggingskosten. Ook stroomt er weer 27,2 miljard terug in de pot, omdat de pensioenfondsen met dit bedrag opnieuw gaan beleggen, waardoor de pensioenpot verder groeit.

300 euro extra per maand

Ten Cate stelt nu voor om de pensioenpot niet verder te laten groeien. Hij wil die 27,2 miljard waarmee nu opnieuw belegd wordt, niet terugstoppen in de gezamenlijke pensioenpot maar uitdelen onder alle Nederlanders. Hij zegt: 'Waarom doen we dat eigenlijk? Als je overstapt naar het omslagstelsel heb je die pot niet meer nodig. Dan zou iedere Nederlander 300 euro netto per maand krijgen.' 

Ten Cate zegt zelf: 'Het klinkt radicaal, maar we hebben die pot niet nodig. Als je kijkt naar landen waar ze werken met het omslagstelsel, heeft niemand zo'n pensioenpot.' 

Wat betekent dit voor je pensioen?

We zijn benieuwd wat Ten Cate's plan betekent voor een pensioen. Suzanne Wesselman is 48 jaar en basisschoollerares in Leiden. Ze staat inmiddels 23 jaar voor de klas en bouwt vanaf haar eerste werkdag pensioen op bij ABP. Ze kreeg dit jaar een Universeel Pensioenoverzicht (UPO) waar voor het eerst op stond wat haar pensioen zou kunnen zijn als het mee- of tegenvalt op de beurs. 

In 2042 mag je waarschijnlijk op je zeventigste met pensioen. Als het tegenzit krijgt Suzanne bij haar pensionering over zo'n 20 jaar: 16.431 euro. En als het meezit op de beurzen kan ze rekenen op een bedrag van rond 29.847 euro bruto. 

Volgens het pensioenplan van Martin zou ze 32.764 euro bruto krijgen exclusief AOW. 'Daar zit nogal een verschil in. Zeker als je uitgaat van het ongunstigste geval met het nieuwe scenario. Ook het gunstige geval van ABP is aanzienlijk minder dan het andere scenario', zegt Suzanne.

Pensioenpot niet nodig

Dit verhaal klinkt te mooi om waar te zijn. Daarom leggen we Ten Cate's pensioenplan voor aan diverse economen zoals prof. dr. Coen Teulings, universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht en prof. dr. Arnoud Boot, hoogleraar Corporate Finance en Financiële Markten aan de Universiteit van Amsterdam. 

Beiden onderschrijven het verhaal van Ten Cate. 'Ten Cate heeft gelijk. We kunnen die pensioenpot er tussenuit halen, die kunnen we parkeren. We kunnen letterlijk zeggen, die hebben we niet nodig. We kunnen een klein beetje achter de hand houden', zegt Boot.  

De econoom vindt het niet zo'n goed idee om iedere Nederland elke maand 300 euro te geven. 'Gebruik dat kapitaal om een zeker basispensioen te geven bovenop de AOW. Dan hebben we het meest superieure pensioensysteem, die ook houdbaar is voor de toekomst', zegt de hoogleraar. Boot vreest dat het nieuwe pensioenakkoord naar de toekomst niet gaat werken. Daarom pleit hij voor een basispensioen voor iedereen. Hij staat positief tegenover het idee om het omslagelement in ons pensioen te vergroten, zodat we minder afhankelijk zijn van het kapitaaldekkingsstelsel. 

Gordiaanse knoop

Mr. dr. Bastiaan Starink, universitair docent aan de Tilburg University is geen voorstander van meer omslagstelsel in ons pensioen. Hij zegt dat de AOW al op die manier wordt gefinancierd. 'Het klopt dat je in het omslagstelsel minder last hebt van een lage rente en minder afhankelijk bent van aandelenkoersen, maar ik vind het niet goed om alle eieren in één mandje te leggen door te kiezen voor nog meer omslagstelsel.' 

'Ons pensioenstelsel is een ingewikkeld systeem. Het ligt niet zo zwart-wit dat het ene stelsel goed is en de ander fout. Zo werkt het niet met ons pensioenstelsel. Het is een soort Gordiaanse (onontwarbare, red.) knoop, die moeilijk te ontrafelen is. Je moet jezelf continu de vraag stellen: welke leeftijdsgroep gaat het betalen? De jongeren, de ouderen of de middengroep? Dat is een politieke vraag.'

Wel is hij het met Ten Cate eens dat ons pensioen efficiënter kan. We hebben nu zo'n tweehonderd pensioenfondsen. Je zou dit kunnen terugbrengen naar tachtig, dit scheelt in de uitvoeringskosten. 

Zzp'ers niet in pensioenakkoord

Volgens Boot verandert er niets en blijft alles bij het oude, omdat we te maken hebben met gevestigde belangen. 'Er moet iemand over zijn eigen schaduw heen stappen; de vakbeweging, werkgeversorganisaties of een minister die er zoveel uren in heeft zitten dat die niet meer bereid is uit zijn tunnel te denken. Letterlijk: minister Koolmees zit in de tunnel van werkgevers en werknemers en binnen deze tunnel moet hij een oplossing vinden. De oplossing die nu gevonden is, is onhoudbaar. De zzp'ers zitten niet in het pensioenakkoord. Dat is toch onbestaanbaar. Dat we een moderne maatschappij hebben en de meest kwetsbaren donderen we uit het pensioensysteem.'

'Pensioenpot wordt opgegeten'

Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt (CDA), die het pensioenstelsel kritisch volgt, ziet niets in Ten Cate's pensioenplan. Hij zegt: 'Je kunt het geld maar één keer uitgeven. En ik merk aan al deze plannen dat er meer mensen pensioen moeten krijgen, een hoger pensioen dat tientallen jaren mee moet. Uiteindelijk lopen dit soort plannen spaak, omdat je de pensioenpot langzaam opeet. En daarna steeds sneller opeet, omdat de dekkingsgraad onder druk komt te staan. En als je een slechter jaar hebt op de beurs - dat kan ook gebeuren - dan blijf je er geld uitnemen. Dan kom je in een spiraal naar beneden. Dan maak je de pensioenpot op. Dat lijkt mij onverstandig.' 

'Het lijkt mij ook onverstandig om de link te doorbreken tussen degenen die premie betaald hebben en de mensen die een pensioenuitkering krijgen', vervolgt Omtzigt. 'Dan krijg je een dagelijkse politieke discussie, wie er iets uit die pot moet krijgen. Dat is een garantie dat de pot snel op gaat. Verder zie ik in de ideeën dat er rendementen van zeven of acht procent heel normaal zouden zijn. Dat gaat niet gebeuren. De nieuwe staatsobligaties hebben nu nul of een negatief rendement. Dat betekent dat je op de overige beleggingen tien tot twaalf procent rendement moet maken. Dat lijkt in een Westerse samenleving onmogelijk.'

Lage rente brengt ons stelsel in gevaar

Desondanks maakt Omtzigt zich wel zorgen over de lage rente. Hij zei tijdens een pensioendebat: 'De Europese Centrale Bank houdt de rente al tien jaar op nul procent en dreigt hem nu nog verder te verlagen. Ik zeg erbij dat elk kapitaalgedekt stelsel dan in de problemen komt. Deelt de regering die opvatting? Die lage rente brengt ons stelsel, oud of nieuw, in gevaar.'

Minister Koolmees antwoordde toen: 'Wat de heer Omtzigt stelde: als de rente op nul procent of lager blijft, is elk kapitaalgedekt stelsel in de problemen. Deelt de regering die opvatting, vroeg hij. Ja, die deel ik. Als de rente heel lang nul blijft, hebben we met z'n allen een probleem in een kapitaalgedekt stelsel. Dat ben ik met de heer Omtzigt eens.' 

Minister Koolmees vroeg naar aanleiding van dit debat Netspar een onderzoek te doen naar de lage rente en de balans tussen omslagfinanciering en kapitaaldekking van pensioenen. 

'Uitwerking huidige Pensioenakkoord verdient prioriteit'

Radar wil minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken interviewen over ons pensioenstelsel, maar zijn voorlichter laat weten. 'Wegens de overvolle agenda van de minister lukt het niet om deze week ruimte te maken voor het opnemen van een quote. Zoals genoemd hebben we al een stelsel waarin - via de AOW - omslag een rol speelt. In de totstandkoming van het pensioenakkoord is uiteraard over dit omslagdeel gesproken. Zo wordt volgende week in de Tweede Kamer gesproken over het wetsvoorstel omtrent de nieuwe koppeling tussen AOW en levensverwachting.' Verder worden we verwezen naar een Kamerbrief van de minister. 

Wie zich door de twaalf pagina's heen worstelt, komt er achter dat de minister niet echt antwoord geeft op de vraag of hij bereid is te kiezen voor meer omslag. Hij schrijft aan het einde van zijn brief: dat je voor zo'n beslissing meer inzicht nodig hebt en dat de uitwerking van het huidige Pensioenakkoord prioriteit verdient.

Pensioenen blijken heikel onderwerp

Radar voert ter voorbereiding van dit onderwerp uitgebreide voorgesprekken met Netspar-onderzoeker Casper van Ewijk over zijn rapport naar het omslagstelsel. Ook videobellen we met de Pensioenfederatie (de brancheorganisatie van alle pensioenfondsen). We hadden al interviewafspraken gemaakt, maar die werden vlak voor de opname afgezegd. Ons pensioen blijkt een heikel onderwerp te zijn. 

Tuur Elzinga, vicevoorzitter van de FNV, de grootste vakbond van Nederland is wel bereid om naar de studio van Radar te komen. Hij heeft namens de FNV de pensioenonderhandelingen gevoerd. 

'Pensioenplan Ten Cate ligt juridisch ingewikkeld'

Elzinga ziet na tien jaar onderhandelen over het Pensioenakkoord niet meteen iets in het alternatieve pensioenplan van Martin ten Cate. 'Wat er nu in het Pensioenakkoord al wordt veranderd, is al ingewikkeld genoeg. En ik denk dat veel mensen in verzet zouden komen tegen het plan van Ten Cate. Ze denken: ik heb zélf voor mijn pensioen gespaard. Jij komt aan mijn geld. Dus je moet veel uitleggen aan deelnemers. Ook juridisch ligt het ingewikkeld: van wie is het pensioengeld? Maar er zal de komende jaren zeker een serieuze discussie gevoerd worden over omslag versus kapitaalgedekt. Ik denk dat we in Nederland juist goed af zijn, omdat we een mix hebben van omslag via de AOW en kapitaalgedekt via de pensioenfondsen. Een mix is beter dan dat je al je geld op één paard zet.'

FNV is tevreden met Pensioenakkoord

De FNV is tevreden met de uitkomsten uit het huidige Pensioenakkoord. De vakbond legt de belangrijkste zaken uit in een filmpje op hun site. Hun ledenparlement heeft ingestemd met het akkoord.

'We hebben op alle punten grote stappen gezet. We geven een goed pensioen aan iedereen. Zelfstandigen kunnen makkelijker toetreden tot het pensioensysteem. Mensen met zware beroepen kunnen eerder stoppen met werken, zonder boete. En iedereen krijgt een koopkrachtig pensioen. Het pensioen stijgt mee met de prijzen. Ook is de AOW-leeftijd bevroren en stijgt minder snel', zegt Elzinga, de FNV pensioenonderhandelaar.

De Tweede Kamer voert op 3 november en 4 november hoorzittingen over het Pensioenakkoord. De Kamerleden laten zich bijpraten door experts, pensioenuitvoerders en vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers.