Cookies accepteren en onnodige aankopen doen: hoe 'dark patterns' je online gedrag beïnvloeden

Een dark pattern (letterlijke vertaling: duister patroon) is hoe een website of app aan de hand van bepaalde ontwerpen, woorden en kleuren probeert om jou iets te laten doen wat je anders niet had gedaan. 'Denk aan hoe het je heel gemakkelijk wordt gemaakt om cookies op een website te accepteren, maar dat je veel langer bezig bent als je ze wilt weigeren', zegt internetexpert Danny Mekić. 

Ontzettend veel vormen van dark patterns

De cookies zijn een heel herkenbaar voorbeeld, maar dark patterns zijn overal en bestaan in heel veel vormen en gradaties. Mekić noemt er een aantal. 

• Onnodige aankoop. Stel jij gaat naar een online webshop om een fles shampoo te kopen. Op het moment dat je wilt afrekenen verschijnt er een pop-up die zegt dat je korting krijgt als je tien flessen shampoo koopt, waarna je dit dus ook doet. 'Je ging naar de webshop om één fles te kopen, maar je hebt er uiteindelijk tien gekocht.'
• Makkelijk aanmelden, moeilijk afmelden. Je kunt je vaak heel makkelijk ergens voor aanmelden, bijvoorbeeld voor een nieuwsbrief, maar heel moeilijk weer afmelden. Hetzelfde geldt voor het verwijderen van een account, wat je soms heel moeilijk wordt gemaakt. Zo heb je bedrijven waar je je online aan kunt melden, maar waar je moet bellen of een fysieke brief moet versturen om dat ongedaan te maken. 
• Verborgen advertenties. Stel je zoekt naar een hotel op een boekingssite, en je wilt weten wat het goedkoopste hotel is. 'Tussen de zoekresultaten staan dan ook advertenties van hotels die voor die plek betaald hebben', zegt Mekić. Dit zijn dan misschien wel goedkope hotels, maar niet de goedkoopste. En omdat ze niet de goedkoopste zijn, terwijl jij misschien wel denkt dat dit zo is, is hier sprake van een dark pattern. 'Er staat dan vaak wel bij dat het een advertentie is, maar dit registreren we niet. Of het maakt ons niet uit', zegt Mekić. 
• Verleid om hoge beoordeling te geven. Nadat je een product of dienst hebt afgenomen, word je gevraagd om een beoordeling achter te laten. Maar je beoordeling wordt geregistreerd als een slechte review wanneer je lager dan een negen geeft, zo staat er. Als je tevreden was, moet je dus een negen of een tien geven. 'Terwijl je normaal gesproken misschien een acht geeft als je tevreden bent, een negen of een tien is echt voor uitzonderlijke gevallen.'

Dark patterns zijn toegestaan, maar misleiding ligt op de loer

Een dark pattern is dus in de meeste gevallen een slim trucje waarmee jij als consument verleid wordt om een bepaalde handeling uit te voeren. Dit hoeft niet per se iets slechts te zijn en soms vinden we het ook helemaal niet erg dat we door een dark pattern iets hebben gedaan wat we eerst niet van plan waren. 'Als je een vlucht boekt heb je soms de mogelijkheid om je CO2-uitstoot te compenseren, en dat wordt vaak heel aantrekkelijk gemaakt. Het is niet per se erg als je hierdoor voor die optie kiest', noemt Mekić als voorbeeld. 

Er zijn wel voorbeelden van misleidende dark patterns. Zo heeft de Autoriteit Consument & Markt recent zijn zorgen geuit over de betaalde positie in de zoekresultaten op platforms als bol.com, Beslist.nl, Thuisbezorgd of Booking.com. Als dit op voorhand niet duidelijk is, werkt dit volgens de toezichthouder misleiding in de hand. 

Radar maakt eerder ook een uitzending over misleiding door de betaalde positie van restaurants in de zoekresultaten van Thuisbezorgd. 

Wees je er bewust van

Dark patterns zijn vaak gewoon toegestaan, en niet per definitie slecht, maar het is goed om je bewust te zijn van het bestaan van deze technieken. Als je weet dat de dark patterns bestaan, gaan ze je ook opvallen. 'Dan ga je bijvoorbeeld ook de betaalde advertentie tussen de zoekresultaten herkennen', zegt Mekić.

Op de website van onze AVROTROS-collega's van Opgelicht?! vind je meer voorbeelden van dark patterns, waar ook uitgebreider ingegaan wordt op wanneer verleiding door dark patterns overgaat in misleiding.